2016’dan Bu Yana 160 Kayyum Atamasıyla Türkiye’de Yerel Yönetimlere Müdahale
Türkiye’de 15 Temmuz 2016 darbe girişiminin ardından ilan edilen olağanüstü hâl (OHAL) sürecinde yayımlanan 674 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile belediyelere kayyum atama yetkisi genişletildi. Bu tarihten bu yana 160 kez kayyum atanarak halk iradesine yönelik müdahaleler kamuoyunda geniş tartışmalara yol açtı. Kayyum atamalarının çoğunlukla Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde yapılması, bölge halkının tepkisini çekiyor. Son yapılan kamuoyu araştırmaları, bu bölgelerdeki vatandaşların yüzde 75’inin kayyum atamalarını doğru bulmadığını gösteriyor.
674 Sayılı KHK ve Kayyum Atamalarının Yasal Çerçevesi
15 Temmuz darbe girişiminin ardından yürürlüğe giren 674 sayılı KHK, belediye yönetimlerine kayyum atanmasının önünü açtı. Belediye Kanunu’nun 45., 57. ve geçici 9. maddelerinde yapılan değişikliklerle İçişleri Bakanı veya vali, hakkında soruşturma veya kovuşturma açılan belediye başkanlarını ve meclis üyelerini görevden uzaklaştırma yetkisine sahip oldu. Kayyum ataması yapılacak kişi için yalnızca seçme ehliyetine sahip olma şartı aranırken, görevden uzaklaştırılan başkanların yerine meclis kararına başvurmadan İçişleri Bakanlığı ve valilik direkt olarak atama yapabiliyor.
Bu düzenleme öncesinde, 5393 sayılı Belediye Kanunu gereğince, belediye başkanının görevden alınması durumunda belediye meclisi üyeleri arasından yeni bir başkan belirleniyordu. Ancak, 674 sayılı KHK ile belediye meclislerinin yetkisi devre dışı bırakılarak başkan ve meclis üyelerinin atanması doğrudan bakanlık ve valilik kontrolüne geçti.
2016’da Büyük Operasyon: 96 Belediyeye Kayyum Atandı
Özgürlük İçin Hukukçular Derneği (ÖHD) tarafından hazırlanan bir rapora göre, kayyum atamalarının ilk dalgası 2016 yılında gerçekleşti. Bu kapsamda, özellikle Demokratik Bölgeler Partisi (DBP) yönetimindeki belediyeler hedef alındı. 102 DBP belediye başkanından 96’sı görevden alındı ve yerlerine kayyum atandı. Belediye başkanlarının yanı sıra, eş başkanlardan 67’si de bu dönemde tutuklandı.
2019 Seçimleri ve Yeni Kayyum Atamaları
2019 yerel seçimlerinde HDP’nin kazandığı belediyelere yönelik kayyum atamaları devam etti. 19 Ağustos 2019’da başlayan süreçte, Halkların Demokratik Partisi (HDP)’nin kazandığı 65 belediyenin 59’una kayyum atandı. HDP’den seçilen bazı belediye eş başkanlarına ve meclis üyelerine mazbata verilmedi. Kayyum atanan belediyelerde mali işlemler defterdarlık veya mal müdürlükleri tarafından yürütülürken, belediye meclisleri yalnızca kayyumun çağrısıyla toplanabiliyor.
Kayyum Atamalarıyla Belediye Çalışanları ve Kamu Mallarında Değişiklikler
Kayyum atamaları, yalnızca belediye yönetimleriyle sınırlı kalmadı. Türk Mimar ve Mühendis Odaları Birliği (TMMOB) tarafından hazırlanan bir rapor, kayyum yönetimi altında binlerce kamu çalışanının işten çıkarıldığını ortaya koyuyor. 2016 ve 2019 yıllarındaki atamalarda toplamda 9 bin 237 çalışan işten çıkarıldı. Ayrıca kayyum yönetimleri altında bazı taşınmazlar satıldı ve ihaleler doğrudan yandaş firmalara davet usulü ile verildi.
Seçimle Gelenlerin Mazbataları Geri Alındı
Kayyum uygulaması, Doğu ve Güneydoğu illerindeki seçmenlerin iradesine yönelik olarak sıkça uygulanırken, 2019 yılında Van’da dikkat çeken bir olay yaşandı. Van Büyükşehir Belediye Başkanlığı için seçimlerde DEM Parti adayı Abdullah Zeydan yüzde 55 oy alarak seçildi. Ancak seçimden iki gün önce, Adalet Bakanlığı’nın talebiyle Zeydan’ın seçme ve seçilme hakları geri alındı. Van İl Seçim Kurulu, mazbatayı yüzde 27 oy alan AK Parti adayı Abdulahat Arvas’a vererek Zeydan’ın mazbata hakkını iptal etti. Yüksek Seçim Kurulu’na yapılan itiraz sonucunda mazbata tekrar Zeydan’a iade edilse de, bu olay Van’da geniş yankı uyandırdı.
Hakkari Belediyesi Eş Başkanı Görevden Alındı
3 Haziran 2024 tarihinde Hakkari Belediyesi Eş Başkanı Mehmet Sıddık Akış, Diyarbakır’da yapılan GAP Belediyeler Birliği toplantısı dönüşünde gözaltına alındı ve İçişleri Bakanlığı tarafından görevden alındı. Yerine Hakkari Valisi Ali Çelik kayyum olarak atandı. Akış, kısa süre sonra yargılandığı davada 19 yıl 6 ay hapis cezasına çarptırıldı.
CHP’li Belediyelere Kayyum Atamaları: Esenyurt Örneği
Kayyum atamaları sadece HDP ve DEM Partili belediyelerle sınırlı kalmadı. Mart 2024 yerel seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)’nden Esenyurt Belediye Başkanı seçilen Ahmet Özer, “PKK/KCK terör örgütü üyesi olmak” suçlamasıyla tutuklandı ve görevden alındı. Özer’in yerine İstanbul Vali Yardımcısı Can Aksoy kayyum olarak atandı.
Mardin, Batman ve Halfeti’ye Üçüncü Kez Kayyum Ataması
4 Kasım 2024 tarihinde İçişleri Bakanlığı, DEM Partili Mardin Büyükşehir Belediye Başkanı Ahmet Türk, Batman Belediye Başkanı Gülistan Sönük ve Halfeti Belediye Başkanı Mehmet Karayılan‘ı görevden alarak yerlerine sırasıyla Mardin Valisi Tuncay Akkoyun, Batman Valisi Ekrem Canalp ve Halfeti Kaymakamı Hakan Başoğlu’nu kayyum olarak atadı. Bu atamalarla birlikte Mardin ve Batman belediyelerine üçüncü kez kayyum atanmış oldu.
DEM Parti Grup Başkanvekili Gülistan Kılıç Koçyiğit, şimdiye kadar partiye ait toplam 149 belediyeye kayyum atandığını belirtti. Kayyum atamaları, bölge halkının siyasi tercihlerine yönelik bir müdahale olarak eleştirilirken, halkın iradesine yönelik bir “gasp” olarak nitelendiriliyor.
Toplumsal Tepki
Kayyum atamaları, Türkiye’nin yerel yönetim yapısında ciddi değişimlere yol açarken, mahalli idarelerin merkezi idareye bağlanması ve özerkliklerinin kaldırılması, demokrasi açısından endişe uyandırıyor. Uzmanlar, kayyum atamalarının yerelde halk iradesini ortadan kaldırarak yerel yönetimlerin iktidarın kontrolüne girmesine yol açtığı görüşünde.
Öte yandan, Doğu ve Güneydoğu’da yapılan kamuoyu araştırmaları, halkın büyük bir kısmının kayyum atamalarına karşı olduğunu gösteriyor. Kayyumların demokratik hakları sınırlayan bir mekanizma olarak kullanıldığına dair eleştiriler, kamuoyunda geniş bir yankı bulmaya devam ediyor.
